Palmolie, water en vrouwen: het belang van gender in het stroomgebied

Generaties lang was de rivier de basis voor de welvaart en het welzijn van de gemeenschap; de rivier zorgt voor vers drinkwater, spoelt hun toiletten en wast hun afval weg; de rivier is de snelweg naar de dichtstbijzijnde stad, een primaire voedselbron, een plek om te baden, wassen en spelen, een bron van levensonderhoud, en de waterstand in de natte en droge seizoenen markeren de hoogtepunten van de sociale en culturele kalender van de gemeenschap.

"...en toen kwamen de plantages."

Afwateringskanaal op een palmolieplantage nabij Semanga

Maar de rivier begon te veranderen toen eind jaren negentig palmolieplantages arriveerden, en het leven van de mensen in Semanga veranderde mee. Eerder dit jaar bezocht ik Semanga met onze lokale partnerorganisaties Ecoton en Gemawan. De verhalen die ik hoorde waren zowel hartverscheurend als inspirerend.

Palmolieplantages zijn berucht vanwege hun ecologische en sociale gevolgen, maar er is nog relatief weinig bekend over de invloed van palmolieplantages op lokale watervoorraden en stroomgebieden. Daarom steunt Both ENDS samen met partners lokale gemeenschappen in twee districten in West-Kalimantan bij het begrijpen van de impact van omliggende palmolieplantages op hun rivieren, waterbronnen, gezondheid en levensonderhoud. In Semanga werken Ecoton en Gemawan met vrouwen om rivierverontreiniging in kaart te brengen in het kader van een onderzoeks- en belangenbehartigingsproject, ondersteund door ELSAM.

Leden van de vrouwengroep testen water uit het afwateringskanaal op de aanwezigheid van vervuiling door pesticiden en kunstmest.

"We weten dat de rivier ziek is."

De mensen in Semanga weten dat de rivier verziekt is door de vervuiling.

De Sambas en zijn zijrivieren die langs de plantages stromen, vormden voor veel vissoorten een schuil- en broedplaats. De rivier stond bekend om zijn gigantische zoetwatergarnalen. Nu zijn de wateren verstikt door de giftige afvoer van de plantages en palmoliemolens stroomopwaarts. Er zijn nog maar weinig vissen en veel vissoorten zijn verdwenen, waaronder een aantal van de Rode Lijst van bedreigde soorten van de IUCN. Het is jaren geleden dat er een reuzengarnaal is gezien in Semanga.

Twee leden van de Semanga-vrouwengroep testen het niveau van zware metalen in de Sambas.

Als visser kun je in Semanga niet langer meer je brood verdienen.

Veel dorpelingen vertrouwen nu op hun kleine stukjes land met rubberbomen en op werk op de plantage voor hun levensonderhoud. Beide zijn extreem zwaar werk, waarbij mannen en vrouwen elke dag rond 3 uur 's ochtends naar hun rubberbomen gaan voordat de hete zon opkomt, om in het donker rubber te tappen. Om 7 uur keren ze terug naar huis voor het ontbijt en om hun kinderen te zien, voordat ze naar de plantage gaan om te werken tot de vroege middag.

Vrouwen ondervinden de negatieve gevolgen het sterkst, omdat ze ook verantwoordelijk zijn voor huishoudelijke taken zoals wassen, schoonmaken en koken, en voor hun kinderen zorgen. Vrouwen werken bovendien als 'sproeiers' op de plantages - arbeiders die pesticiden en herbicide spuiten en kunstmest verspreiden, terwijl mannen worden ingezet om het zware werk te doen - zij oogsten de trossen uit de hoge palmen en laden ze op vrachtwagens. Sproeiers worden zelden voorzien van voldoende veiligheidsuitrusting; het is dan ook niet verwonderlijk dat velen chronische gezondheidsproblemen hebben door de langdurige blootstelling aan gevaarlijke chemicaliën.

"De rivier stinkt en laat een vettig gevoel achter op je huid dat er niet kan worden afgewassen."

Riska Darmawanti van Ecoton test water in een zijrivier van de Sambas

Er zijn meer problemen. Nu het rivierwater te vervuild is om te drinken, moet elk gezin tijdens het regenseizoen regenwater opvangen. Wanneer hun watervoorraden opraken in het droge seizoen, moeten ze water kopen in de dichtstbijzijnde stad of water verzamelen uit stroomopwaarts gelegen bronnen. Aangezien schoon water schaars en duur is, wassen en baden alle gezinnen nog steeds in de rivier. Hier lijdt hun gezondheid onder. Iedereen in Semanga heeft last van huidirritaties; een rode jeuk die niet weggaat, en een vettig gevoel dat je er niet afwast. Dit heeft vooral effect op kinderen, die graag in de rivier zwemmen en spelen, vooral tijdens het droge seizoen wanneer de waterspiegel laag en het verontreinigingsniveau hoger is. Ik vraag de vrouwen hoe de mensen in de gemeenschap de jeuk en irritatie kunnen verdragen. Ze antwoorden simpelweg dat dit 'het nieuwe normaal' in Semanga is - mensen hebben geen andere keuze dan het te accepteren.

Leden van de KUMPAI-vrouwengroep voor het mededelingenbord van de gemeenschap waar ze hun testresultaten opschrijven.

Om de gemeenschap te helpen bij het in kaart brengen en begrijpen van het verband tussen de plantages, de rivier, de visstand en hun gezondheid, leren Ecoton, Gemawan en ELSAM een groep lokale vrouwen hoe ze het rivierwater kunnen testen op verschillende verontreinigingen. De resultaten en implicaties communiceren ze naar de rest van de gemeenschap. De vrouwen, die hun groep 'KUMPAI' noemen, naar een gigantisch gras dat in overvloed groeit in de ondiepe wateren van de rivier, werken een bord in de gemeenschap bij met hun resultaten. Ze gebruiken indicatoren zoals PH, zware metalen, vaste stoffen en bacteriën om de gezondheid van de rivier te bepalen. Ze spreken ook met vrouwen die op de plantages werken over de soorten pesticiden, herbiciden en meststoffen die ze gebruiken, welke veiligheidsuitrusting ze krijgen en of ze gezondheidsproblemen hebben.

Watermonsters kunnen worden geanalyseerd met simpele hulpmiddelen

De vrouwen en de betrokken organisaties hopen dat het koppelen van de vervuiling in de rivier aan de op de plantages gebruikte chemicaliën de deuren voor de gemeenschap opent om met lokale autoriteiten en politieke vertegenwoordigers over mogelijke oplossingen te spreken.

De KUMPAI-vrouwen zijn wel bang dat als ze hun bezorgdheid uiten over de vervuiling in de rivier, andere leden van de gemeenschap hen niet zullen ondersteunen, vooral als ze de palmolieplantages betrekken waar veel mensen in het dorp nu werken en van afhankelijk zijn voor hun inkomen. De Semanga-gemeenschap zit, net als talloze andere gemeenschappen in palmolieplantagegebieden, in de val: nadat de plantages hun middelen van bestaan hebben verwoest, hebben ze weinig andere keuze dan op diezelfde plantages te werken om te overleven.

Een lid van KUMPAI werkt het mededelingenbord bij met de resultaten van de dag.

Desalniettemin geven de KUMPAI-vrouwen het goede voorbeeld en lichten ze hun dorpsgenoten voor over vervuiling, gezondheid, hygiëne, sanitaire voorzieningen en afvalbeheer. Langzaam bouwen ze steun op binnen de gemeenschap en verkrijgen momentum om de riviervervuiling en de krachtige plantagebedrijven erachter aan te pakken. Hun verhalen inspireren anderen - waaronder mij - om hoopvol te blijven dat een ander 'nieuw normaal' mogelijk is in Semanga: een verenigde gemeenschap rond een gezonde rivier die weer bruist van het leven.

"De vervuiling moet door iemand gestopt worden; laat ik diegene dan maar zijn."

Atika, lid van de Kampai vrouwengroep

"Ik sloot me aan bij Kampai omdat ik nieuwsgierig was en ik hoopte dat ik nieuwe vaardigheden zou leren. Ik voel me verantwoordelijk om de rivier te helpen, omdat deze nu zo vervuild is door de oliepalmplantages en ander afval. Ik wilde iets doen, maar wist niet wat. Mijn man was vroeger visser, maar zijn levensonderhoud is geruïneerd. Nu reist hij elk jaar naar Sanggau [ongeveer 600 km] om te helpen met de honingoogst. Wanneer hij in Semanga is legt hij om de drie dagen visvallen, maar de vangst is zo klein dat hij onze familie niet kan onderhouden. Tijdens het droge seizoen zijn er helemaal geen vissen.

De vervuiling moet ergens worden gestopt en het kan bij mij beginnen. Ik hoop de vissen terug te zien komen en dat mensen zullen stoppen met hun afval in de rivier te gooien. Deel uitmaken van Kampai is de sleutel om dat te bereiken."

"Ik hoop dat de volgende generatie de rivier weer kan gebruiken zoals wij vroeger deden"

Siti Hajar, lid van de Kampai vrouwengroep

"Ik hou van nieuwe dingen uitproberen en betrokken te zijn bij het gemeenschapsleven, dus stemde ik ermee in om mee te doen met Kampai toen ik hoorde dat de groep zich op de rivier zou richten. De rivier is een bron van leven, dus de gezondheid van de rivier is belangrijk voor mij. Voordat de palmolieplantages kwamen, gebruikten we de rivier om te drinken en te koken, maar nu is dat niet meer veilig. Het water heeft nu soms een gele kleur als we erin baden, die we niet met zeep kunnen afwassen. We hebben allemaal last van een jeukende huid in het droge seizoen. Ik hoop dat de volgende generatie de rivier weer kan gebruiken zoals wij vroeger deden."

"Ik maak me zorgen over de gezondheid van mijn kinderen en de toekomst van alle kinderen in het dorp. Daarom besloot ik er iets aan te doen"

Irriyanti, lid van de Kampai vrouwengroep

"Het levensonderhoud van mijn familie is afhankelijk van de rivier, ik was mijn kleren in de rivier, ik baad mijn kinderen in de rivier en we dronken allemaal uit de rivier. Sinds ik bij Kampai ben gekomen, ben ik me erg bewust geworden van de riviervervuiling en mijn eigen afval. Ik zie gezinnen hun afval en luiers in de rivier gooien. Ik maak me zorgen over de gezondheid van mijn kinderen en de toekomst van alle kinderen in het dorp. Ik besloot er iets aan te doen, dus kocht ik wasbare luiers in de stad en introduceerde ze in het dorp. Nu verkoop ik ze hier. Ik hoop alle vrouwen in Semanga te overtuigen wasbare luiers te gebruiken, zodat er binnenkort geen luiers meer in de rivier drijven."

De activiteiten van ELSAM, Ecoton en Gemawan worden ondersteund door de Fair Green and Global Alliance (FGG) en de Global Alliance for Green and Gender Action (GAGGA).