Het kronkelpad van Suape: de prijs van de vooruitgang

 

"In het Tupi-Guarani betekent Suape 'kronkelpad'." Zo begint Antonio Resende, politiechef en hoogleraar aan de School voor Toegepaste Sociale en Humane Wetenschappen van Cabo de Santo Agostinho begin dit jaar zijn opinieartikel over het havengebied Suape. "Dit kronkelpad bewandelen we al jaren", vervolgt hij, "namelijk het pad van de misère van Suape, oftewel, dat wat niet getoond wordt, wat men niet wil dat u als lezer weet, wat niet begrepen en niet verspreid mag worden, op straffe van verklaard te worden tot vijand van het systeem en opgejaagd en verslonden te worden door de leeuwen en leeuwinnen van de staat."

 

Heftige woorden. Resende vertelt vervolgens het verboden verhaal van de vernietigende havenuitbreidingen in het noordoosten van Brazilië. Suape is een gebied van mangrovebossen, zoutmoerassen en koraalriffen; natuurlijke kwekerijen van vele vissoorten en schaaldieren. Volgens de politiechef worden mangrovebossen vernietigd door baggerwerk om de haven te vergroten. Niet alleen is dit een ecologische ramp, ook voor de bewoners van de industriële zone, voornamelijk traditionele vissers, betekent dit het begin van hun aftocht uit het gebied. Op weg naar een onzekere toekomst elders… aan de rafelrand van de booming stad, Recife. Ja, want die stad profiteert van de ontwikkelingen, de investeringen, groei, werkgelegenheid.

 

Volgens Heitor Scalambrini, professor geografie op de Universiteit van Pernambuco, is de totale oppervlakte van het havencomplex is 13.500 ha., waarbinnen een vergunning is verleend voor de vernietiging 500 ha mangrovebos op basis van een nog niet nagekomen afspraak van compensatie elders.

 

Atradius DSB

Maar, zo vraagt de hoogleraar zich af, is dit dan de ontwikkeling die we willen? Willen wij de leefomgeving van een deel van onze maatschappij vernielen, om een ander deel van de maatschappij te kunnen vetmesten? Blijkbaar wel: zelfs het Staatsagentschap van Milieu keurde het baggerplan goed. Het meeste baggerwerk in de haven van Suape is uitgevoerd door het Nederlandse bedrijf Van Oord. Voor de twee meest recente baggerprojecten in deze haven heeft dit bedrijf bij Atradius DSB een exportkredietverzekering gekregen van de Nederlandse overheid.

 

De bouw van de haven en petrochemische installaties zorgde voor een enorme bevolkingsimpuls, waar de infrastructuur van de stad niet op was voorbereid, en met stijgende prijzen tot gevolg. Duizenden arbeidsmigranten dreigen op korte termijn weer ontslagen te worden door stagnerende bouw; een extra toename van de flink gestegen criminaliteit valt hiermee te verwachten. Maar Eduardo Campos, gouverneur van Pernambuco en presidentskandidaat in de aankomende verkiezingen, klopt zich met veel tam tam op de borst voor de economische ontplooiing in het gebied. En berichtgeving in de media over de afbraak van het koraal beperkt zich tot de sensationele toename van haaienaanvallen die dit tot gevolg had.

 

Blijkbaar is dit wat we willen.

 

Begin december waren mijn collega Wiert Wiertsema en ik in het gebied. Zowel Van Oord als Atradius DSB onderschrijven namelijk MVO-beleid waarin mensenrechten een aandachtspunt is, en Both ENDS monitort de uitwerking van dit beleid in de praktijk. Wiert heeft hiervoor contacten gelegd met verschillende lokale en internationale ngo’s, maar ook individuen, die zich inzetten voor de rechten van de traditionele bewoners van het havengebied. Verenigd in het Fórum Suape, bespraken zij in december hun plannen voor het komende jaar.

 

Bewoners weggejaagd

De twee kanten van de groeimedaille waren duidelijk zichtbaar. De versnelde hartslag van een stad die uit haar voegen groeit: dichtgeslibde snelwegen en gloednieuwe buitenwijken waar blinkende mega-bungalows liggen te wachten op aanstormende middenklasse bewoners. En slechts een uur rijden verder leven enkele duizenden traditionele vissers en kokkelverzamelaars met een heel ander tempo. Vissers die dure restaurants voorzien van verse vangst, maar die steeds verder moeten varen om voldoende te vangen. Vrouwen die één voor één kokkels verzamelen; zwaar lichamelijk handwerk. Vroeger bleven deze schaaldieren drie dagen goed in een emmer water, nu hoogstens één, constateren zij. Waarschijnlijk door de vervuiling van het water. En ook zij moeten steeds meer afstand afleggen voor hun vangst, omdat bepaalde gebieden in de haven voor hen zijn afgesloten.

 

De verhalen zijn schrijnend. Vele huizen zijn al gesloopt, vaak onaangekondigd en gepaard met geweld. Maar er worden ook andere middelen ingezet om bewoners weg te jagen – zo zijn enkele natuurlijke waterbronnen gedempt. Het lokale restaurant dat vervolgens water tegen lage vergoeding aanbood werd door ongeïdentificeerde autoriteiten verzocht dit niet langer te doen. De vissersbevolking weet ondertussen niet tot wie zij zich moeten wenden.

De havenautoriteiten hebben sommigen gecompenseerd, met een schamel bedrag, wat maïsmeel en rijst. Anderen kregen een alternatieve woning. Bij dergelijke compensaties worden de bezittingen op waarde geschat. Dit gebeurt alleen in heel nauwe en letterlijke zin. Zo kan het dat een erf met daarop fruitbomen, kippen en snelle toegang tot zee, een natuurlijke waterbron en een huis van 10m2, wordt gecompenseerd met een huis van 10m2 aan de rand van de stad, naast een sloppenbelt en met aan beide kanten op één meter afstand, nog zo’n huis van 10m2. Dit is één van de problemen waar Fórum Suape wat aan wil doen. Een belangrijk element daarin is ‘sociale cartografie’: het in kaart brengen van de werkelijke waarde van de middelen van bestaan die verloren gaan.

 

Compenseren vs. empowerment

Als Monitoring en Evaluatie specialist, of M&E-er, was ik nieuwsgierig met welke methoden de groep dit wilde bewerkstelligen. Zou het gebruik van Social Return on Investment voor hen misschien interessant zijn? Of zouden de uitkomsten misschien nieuwe informatie bieden voor het denken over alternatieven voor al te economische metingen, zoals het BNP? De groep had het over verschillende bijeenkomsten met de lokale bevolking; om hun geschiedenis op te tekenen, om alle activiteiten waarmee zij in hun levensonderhoud voorzien -letterlijk- in kaart te brengen, om ervaringen uit te wisselen met gemeenschappen aan de andere kant van de haven.

 

Ik probeerde antwoord op mijn vraag uit de discussie te ontwaren, maar het lukte niet. Dus vroeg ik, in mijn wat horkerige Portuñol: "Maar, met welke methode gaan jullie de middelen van bestaan dan zo waarderen (apreciar, wat meer lijkt op het Engelse value dan het Nederlandse waarderen) dat zij volledig gecompenseerd kunnen worden?" In plaats van antwoord kreeg ik slechts meewarige en licht teleurgestelde blikken. Compenseren? Maar Lieke, het gaat helemaal niet om geld. Het gaat hier om empowerment van deze mensen. Het gaat erom dat ze gehoord worden, en met respect behandeld. Het gaat erom dat de havenautoriteiten erkennen dat zij hun levens kapot maken, en oprecht met hen in gesprek gaan, om samen te bepalen wat de beste manier voorwaarts is.

 

Daar sta je dan als Hollandse M&E-er. Met je methodes, en je mond vol tanden.

 

Resende eindigt zijn hartekreet met een vraag aan de lezer, die ik graag van hem overneem. "Quanto vale o preço do progresso?" Oftewel, wat is de prijs die we bereid zijn te betalen voor de vooruitgang?

 

Voor meer informatie over de havenuitbreiding van Suape en wat Fórum Suape daar doet, zie het dossier van Both ENDS.