Het belang van genderperspectief in het Nederlands waterbeleid

Nu in veel delen van de wereld de gevolgen van klimaatverandering steeds groter en sterker worden, zijn de kennis en capaciteiten van mensen om zich daaraan aan te passen cruciaal. Die mogelijkheden hangen echter vaak samen met factoren zoals de sociaal-economische en politieke status van mensen binnen een samenleving. Vrouwen zijn daarbij vaak extra kwetsbaar.

Want terwijl vrouwen een cruciale rol spelen in het gebruik en beheer van water, het beschermen van hun milieu en het bedenken van slimme oplossingen om zich aan te passen aan klimaatverandering, hebben zij door beperkende genderrollen en sociale normen vaak geen toegang tot relevante besluitvorming, kapitaal, technologie, of informatie. De formele controle over natuurlijke hulpbronnen, inclusief landtitels en vrije en veilige toegang tot water, is veelal in handen van mannen. En in de politiek en besluitvormingsprocessen op alle niveaus zijn vrouwen vaak niet of zwak vertegenwoordigd. Dit ontneemt vrouwen niet alleen hun rechten, op deze manier gaan ook cruciale kennis en innovatieve oplossingen voor duurzaam waterbeheer en klimaatadaptatie verloren.

Gendergerelateerde ongelijkheden zitten diep verankerd in politieke en economische systemen en inclusiviteit vraagt dus om een proactieve houding en een lange adem. Veranderingen hierin stuiten vaak op weerstand: het actief waarborgen van de rechten en kennis van diegenen die minder toegang tot macht hebben, kunnen direct conflicteren met gevestigde belangen.

Inclusief waterbeleid

Partijen in de Nederlandse watersector erkennen het belang van een inclusieve aanpak in klimaatadaptatie. 'Communities of Practice' zijn inmiddels opgezet om een dergelijke inclusieve aanpak vanuit de Nederlandse watersector te bevorderen. En dat is goed nieuws, want Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen zetten hun kennis en ervaring graag in om andere landen te ondersteunen bij hun plannen voor watergerelateerde klimaatadaptatie. Wereldwijd worden met Nederlandse steun masterplannen en deltaplannen opgetuigd.

Het Bangladesh Deltaplan

Zo is in Bangladesh met ondersteuning van partijen uit de Nederlandse watersector een Bangladesh Delta Plan (BDP2100) opgesteld. Bangladesh is als laaggelegen deltaland erg kwetsbaar voor klimaatverandering. Vooral in het zuidwestelijk kustgebied, dat te kampen heeft met extreme weersomstandigheden en zeespiegelstijging, verergert klimaatverandering de toch al moeilijke omstandigheden waarin mensen leven, onder andere veroorzaakt door slecht waterbeheer. Vooral voor vrouwen, die grotendeels verantwoordelijk zijn voor de water- en voedselvoorziening van hun gezin en gemeenschap, zorgen deze extra risico's voor meer werk en een onhygiënischere leefomgeving.

Jongerencomités pleiten voor lokale methode van Tidal River Management

De bewoners van het zuidwestelijke kustgebied kunnen dan ook niet langer wachten op werkende oplossingen en hebben de druk opgevoerd. Jonge vrouwen hebben zich georganiseerd in Jongeren-Watercomités en pleiten voor een klimaatbestendige toekomst. Met steun van onze partnerorganisatie Uttaran hebben ze Tidal River Management (TRM) – geïnspireerd op de traditionele manier van waterbeheer – onder de aandacht gebracht bij de makers van het BDP2100.

De inspraak van het lokale maatschappelijk middenveld in de ontwikkeling van het BDP2100 was helaas zeer beperkt. Zo benoemt het deltaplan TRM bijvoorbeeld wel als interventie voor het zuidwesten, maar cruciale aanbevelingen vanuit het maatschappelijk middenveld over gendergelijkheid en ecosysteemherstel zijn niet geïntegreerd. Mede dankzij de constante inzet door Uttaran en de lokale watercomités, hebben overheidsfunctionarissen in de media recent erkend dat "TRM de enige manier is om het zuidwestelijk kustgebied te beschermen tegen weersextremen en de stijgende zeespiegel". Ook het Nederlandse Deltares onderkent het belang van TRM voor Bangladesh en onderzoekt dit jaar samen met Uttaran en Both ENDS hoe de methode het beste geïmplementeerd kan worden.

De eerste stappen zijn dus gezet. Nu is de overheid van Bangladesh aan zet om op verschillende niveaus (van lokaal tot nationaal) het ontwerpen, uitvoeren, en monitoren van een inclusief proces voor TRM te faciliteren. De kennis, ervaring en ambities van (jonge) vrouwen moet daarbij centraal komen te staan, en ook de kennis van gemeenschappen én onderzoeksinstellingen moet worden meegenomen om TRM als slimme ecosysteembenadering in te kunnen zetten. Ook financiële investeringen zijn nodig, al kost het implementeren van TRM een stuk minder dan enkel infrastructuur zoals dijken en sluizen. Deze investeringen zullen zich bovendien snel terugverdienen omdat een klimaatbestendige en gezonde toekomst voor miljoenen mensen in het zuidwesten mogelijk wordt gemaakt – waarin de lokale economie weer kan opbloeien.

Manila Bay

In Manila Bay in de Filipijnen staan de zaken er minder hoopvol voor. De kwetsbaarheid voor klimaatverandering van dit gebied en haar bewoners is, net als in Bangladesh, groot. Typhoons en overstromingen nemen toe in aantal en ernst. De vissersbevolking in de baai, die direct aan de kust of soms op het water in huizen op palen woont, is een van de meest kwetsbare groepen voor deze gevolgen van klimaatverandering. Vooral vrouwen zijn extra kwetsbaar: door de gender rollen verzetten vrouwen doorgaans extra veel werk om de familie te voorzien van eten en huishoudelijke taken. Elke natuurramp verzwaart hun toch al zware takenpakket. Onderzoeken tonen ook aan dat mentale stress zorgt voor een toename in seksueel geweld tegen vrouwen.

Als antwoord op de steeds extremere weersomstandigheden sloegen Nederlandse en Filipijnse partijen de handen ineen en begonnen in 2018 aan het Manila Bay Sustainable Development Master Plan (MBSDMP) proces, dat april dit jaar opgeleverd zal worden. Doel: beter waterbeheer en kustbescherming. In de ontwikkeling van het masterplan werd echter nauwelijks rekening gehouden met de lokale realiteit van de vissersbevolking en er zijn geen impact analyses voor mensenrechten en genderongelijkheid uitgevoerd. Omdat het MBSDMP als kader voor ontwikkeling tot 2040 zal dienen, zal het gebrek aan deze gegevens naar verwachting leiden tot keuzes die vrouwen en kwetsbare groepen alleen maar verder marginaliseren.

In reactie op deze tekortkomingen van het masterplan, voerde Kalikasan-PNE in 2019 zélf een impact analyse uit naar de risico's ten aanzien van mensenrechten en genderongelijkheden. Sindsdien is er op papier in het masterplan meer, maar nog steeds onvoldoende aandacht voor deze risico's. Juist in een context waar mensenrechten- en milieuverdedigers vrezen voor hun leven en vooral vrouwelijke activisten te maken hebben met extra genderspecifieke bedreigingen zoals seksuele intimidatie, zouden deze risico's in een masterplan sterk geïntegreerd moeten worden. De praktijk laat nu al zien dat projecten die in Manila Bay doorgedrukt worden, waaronder de ontwikkeling van het Bulacan vliegveld, tot intimidaties en ernstige mensenrechtenschendingen leiden. En, ondanks dat dit vliegveld in Manila Bay in een beleidsnota ten sterkste wordt afgeraden vanwege de permanente schade aan het ecosysteem, heeft de Nederlandse baggeraar Boskalis de opdracht aangenomen om dit vliegveld mogelijk te maken.

Een inclusief plan voor Manila Bay

Samen met partnerorganisatie Kalikasan-People's Network for the Environment is Both ENDS in gesprek gegaan met verschillende partijen uit de Nederlandse watersector om deze misstanden te bespreken. Een meer inclusieve aanpak voor het masterplan stuit echter op een weerbarstige realiteit: in verband met veiligheid kunnen NGO's en onderzoekers nauwelijks de gemeenschappen bezoeken. Voor de gemeenschappen zelf kan het levensgevaarlijk zijn om openlijk te protesteren of zich tegen de overheid uit te spreken. Op deze manier is het onmogelijk om tot een echt inclusief proces voor het MBSDMP te komen.

Als alternatief wil Kalikasan een gemeenschapsgedreven 'People's Plan' ontwikkelen; een plan dat begint bij de realiteit van de gemeenschappen die het meest kwetsbaar zijn voor de gevolgen van klimaatverandering. Wat zien de mannen en vrouwen uit deze gemeenschappen eigenlijk als de grootste uitdagingen, en wat voorzien zij als toekomstscenario's? Zonder antwoorden op deze vragen riskeert men met ineffectieve of zelfs averechtse plannen te komen waarmee de lokale bevolking, en vooral vrouwen, van de regen in de drup belanden. We hopen daarom dat de nog altijd betrokken Nederlandse watersector dit initiatief ondersteunt, om zo lokale initiatieven alsnog deel te laten uitmaken van het masterplan.

De verantwoordelijkheid van de Nederlandse watersector voor een inclusieve benadering

Gezien de grote rol van de Nederlandse watersector bij plannen zoals in Bangladesh en Manila Bay, is het van groot belang dat de sector zelf in gesprek gaat met het lokale maatschappelijk middenveld en de gemeenschappen en bevolkingsgroepen die direct afhankelijk zijn van en kennis hebben over het gebruik en beheer van het water, en daarbij de genderdimensie niet uit het oog te verliezen. Daarnaast moeten ze er bij de partijen in Bangladesh en de Filipijnen erop aandringen om dit ook te doen. Door inclusiviteit en betekenisvolle inspraak als voorwaarde te stellen voor Nederlandse betrokkenheid en zich hierbij aan duidelijke standaarden – zoals de OECD Guidelines of de UN Guiding Principles te committeren, kan de Nederlandse watersector het verschil maken voor lokale gemeenschappen die zich nu urgent aan moeten passen aan klimaatverandering waar ze zelf niet aan hebben bijgedragen.